Voltaire từng nói, lịch sử không bao giờ lặp lại, nhưng con người luôn tái phạm sai lầm. Tại sao con người luôn tái phạm sai lầm? Vì hành vi của con người vẫn y nguyên như trước, không hề thay đổi. Lịch sử đã ghi lại nhiều sự kiện mà con người không thể dự đoán, nhưng lịch sử cũng chứa đựng những tri thức bất biến. Những hành vi bất biến của con người chứa đựng kinh nghiệm lịch sử sâu sắc nhất, vì chúng có thể tiên đoán tương lai và thậm chí tiên đoán cả tương lai của mỗi cá nhân.

Thật vậy, chúng ta không thể dự đoán tình hình thị trường chứng khoán năm sau hoặc bất kỳ năm nào, nhưng chúng ta có thể chắc chắn rằng lòng tham và nỗi sợ hãi của con người sẽ không bao giờ thay đổi. Chúng ta không thể dự đoán những doanh nghiệp nào sẽ trở thành hàng đầu trong 10 năm tới, nhưng chúng ta có thể chắc chắn rằng một số nhà chiến thắng sẽ bị thành công làm mờ mắt và cuối cùng sẽ sụp đổ. Trên thế giới, rất nhiều điều đều liên quan đến nhau. Một số thay đổi rộng lớn và ý nghĩa sâu sắc trong lịch sử đều có thể bắt nguồn từ một cuộc gặp gỡ tình cờ hoặc một quyết định không chú ý, cuối cùng lại tạo ra kỳ tích hoặc gây ra tai họa lớn.

Mỗi sự kiện xảy ra trong hiện tại hay trong lịch sử, dù nhỏ hay lớn, đều có nguyên nhân và kết quả phức tạp. Xem xét một sự kiện cách biệt không theo dõi nguồn gốc thực sự sẽ khiến nhiều vấn đề khó giải thích. Do đó, hiểu biết về lịch sử không có nghĩa là chúng ta có thể dự đoán tương lai. Thế giới dễ bị ảnh hưởng bởi các sự kiện ngẫu nhiên và không lường trước được. Khi một điều tưởng chừng nhỏ bé phát triển theo hướng ngược lại, kết quả của mỗi sự kiện quan trọng có thể hoàn toàn khác biệt.

Morgan Housel luôn nhớ hai điều:

• Đầu tiên, dự đoán dựa trên hành vi con người hơn là sự kiện cụ thể, vì dù tương lai như thế nào, con người sẽ đối mặt với lòng tham, nỗi sợ hãi, rủi ro, không chắc chắn và dư luận xã hội bằng cách tương tự. Mọi thứ đều đang thay đổi và ảnh hưởng đến thế giới theo cách riêng của chúng, nhưng chúng ta không thể hiểu được mối liên hệ giữa chúng.
• Thứ hai, hãy dám tưởng tượng. Thế giới luôn thay đổi, mọi thứ đều có thể xảy ra. Và nguyên nhân của sự thay đổi có thể chỉ là một điều nhỏ nhặt. Sự phát triển của sự kiện tuân theo quy luật lãi kép. Và đặc điểm cốt lõi của lãi kép là một điều nhỏ bé sẽ phát triển thành vô cùng lớn trong tương lai.

Khái niệm về xác suất rất quan trọng trong cuộc sống. Nếu một học sinh tin rằng câu trả lời của mình 100% chính xác nhưng thực tế lại sai, thì họ sẽ không vượt qua bài kiểm tra. Nếu một học sinh không tin vào câu trả lời của mình nhưng nó lại đúng, họ cũng không được điểm. Điều này cho thấy, trong một thế giới đầy bất định, việc theo đuổi sự chắc chắn có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng.

Thế giới luôn thay đổi, và mọi thứ đều có thể xảy ra. Điều này cho thấy tầm quan trọng của việc dám tưởng tượng và chấp nhận sự bất định. Một câu chuyện hay luôn thắng thế, dù ý tưởng có vĩ đại, đúng đắn hay thông minh đến đâu, nếu không được diễn đạt rõ ràng, cũng có thể thất bại. Ngược lại, một ý tưởng lạc hậu hay sai lầm, nếu được truyền bá tốt, cũng có thể gây ra sóng gió.

Nhiều yếu tố quan trọng trong thế giới không thể lượng hóa và dự đoán. Jeff Bezos đã nói: “Khi dữ liệu thống kê không giải thích được một điều gì đó, điều đó thường không phải là vấn đề, mà là cách bạn lượng hóa.” John Maynard Keynes đã phát hiện ra rằng kinh tế không phải là một cỗ máy. Nó có linh hồn, có cảm xúc, có cảm nhận. Vì vậy, Keynes gọi nó là “tinh thần động vật”. Tuy nhiên, tất cả những điều này rất khó hoặc không thể được đo lường.

James Grant từng nói: “Nếu cho rằng giá trị cổ phiếu bình thường hoàn toàn phụ thuộc vào thu nhập của công ty, lãi suất liên quan và thuế biên, thì điều đó đồng nghĩa với việc quên mất rằng trong lịch sử con người đã thiêu sống phù thủy, đã khởi binh vì lý do ngẫu hứng, và cũng đã tin vào lời tuyên bố của Orson Welles trong đài phát thanh rằng người ngoài hành tinh đã đổ bộ xuống Trái Đất.” Luôn nhớ rằng mỗi mức giá đấu thầu, mỗi định giá thị trường, đều là giá trị hiện tại của công ty nhân với câu chuyện của công ty trong tương lai.

Chúng ta cần nhớ vài điều quan trọng:

• (a) Chúng ta theo đuổi không phải sự chính xác mà là sự chắc chắn. Sự chắc chắn dường như rất quan trọng, và con người sẽ không bao giờ từ bỏ việc theo đuổi nó.
• (b) Để dự đoán tương lai, cần một thời gian dài để thu thập đủ mẫu, vì vậy chúng ta chỉ có thể dựa vào phỏng đoán hoặc tin tưởng vào những người tự nhận là có tỷ lệ thắng cao.
• (c) Khi rủi ro mang lại hậu quả đau khổ, chúng ta khó phân biệt đó là do xui xẻo hay do hành động liều lĩnh. Ngay cả khi xác suất rõ ràng, chúng cũng có thể bị chúng ta quên lãng.

Nhưng “một câu chuyện hay luôn thắng thế.” Dù ý tưởng vĩ đại, đúng đắn và thông minh đến đâu cũng không thể so sánh với một câu chuyện hay. Ý tưởng vĩ đại nếu không được diễn đạt rõ ràng có thể thất bại; ý tưởng lạc hậu hoặc sai lầm, nếu được truyền bá tốt, cũng có thể gây ra sóng gió. Thế giới hỗn loạn, và chúng ta khó có thể tĩnh tâm để lựa chọn và tìm ra câu trả lời hợp lý và chính xác nhất.