Những ngày gần đây, mô hình ngôn ngữ AI mạnh mẽ ChatGPT lại một lần nữa trở thành chủ đề nóng bỏng trên toàn cầu. Những tiến bộ mới nhất về công nghệ AI không chỉ làm kinh ngạc mọi người mà còn đưa ra những câu hỏi như “Máy móc có thể thay thế não người?” và “Công nghệ AI có thể gây ra làn sóng thất nghiệp?”.

Bản thân thị trường lao động trong tương lai sẽ như thế nào? Trong cuốn sách bán chạy “Ngày nay: Các vấn đề lớn của lịch sử nhân loại”, nhà sử học Israel Yuval Noah Harari đã thảo luận về vấn đề này như sau:

Chúng ta hoàn toàn không biết thị trường lao động năm 2050 sẽ ra sao. Mọi người thường cho rằng máy học và robot sẽ thay đổi hầu hết các công việc, từ việc làm sữa chua đến dạy yoga. Tuy nhiên, về bản chất cũng như tính cấp bách của sự thay đổi này, quan điểm của mỗi người đều khác nhau. Có người cho rằng chỉ trong vòng 10-20 năm, hàng tỷ người sẽ trở thành gánh nặng kinh tế. Ngược lại, cũng có người tin rằng về lâu dài, tác động tự động hóa sẽ tạo ra nhiều cơ hội việc làm mới hơn, mang lại sự thịnh vượng lớn hơn cho xã hội.

Vậy, chúng ta có thực sự đang đứng trước nguy cơ không ổn định, hay chỉ là những lo lắng thái quá của những người phản đối công nghệ?

Nói thật, ngay từ thế kỷ 19, đã có người lo ngại rằng tự động hóa sẽ gây ra tình trạng thất nghiệp nghiêm trọng, nhưng điều đó chưa bao giờ xảy ra. Kể từ khi Cách mạng Công nghiệp bắt đầu, mỗi lần máy móc lấy đi một công việc cũ, thì ít nhất cũng tạo ra một công việc mới, và mức sống trung bình của con người đã tăng lên đáng kể. Tuy nhiên, chúng ta có lý do để tin rằng lần này sẽ khác biệt, máy học sẽ thực sự thay đổi toàn bộ tình hình.

Con người có hai loại khả năng: khả năng thể chất và khả năng nhận thức. Trước đây, máy móc chủ yếu cạnh tranh với con người về khả năng thể chất, trong khi con người vẫn giữ được lợi thế lớn về khả năng nhận thức. Vì vậy, khi nông nghiệp và công nghiệp hướng tới tự động hóa, các công việc dịch vụ mới đã xuất hiện. Những công việc này đòi hỏi con người phải sở hữu các kỹ năng nhận thức độc đáo, bao gồm học hỏi, phân tích, giao tiếp, đặc biệt là hiểu rõ các cảm xúc của con người. Tuy nhiên, trí tuệ nhân tạo (AI) đã vượt qua con người trong nhiều kỹ năng nhận thức, bao gồm cả việc hiểu cảm xúc của con người.

Ngoài ra, chúng ta không biết liệu còn tồn tại một loại khả năng thứ ba nào khác để giúp con người luôn chiến thắng trước máy móc.

Một điểm quan trọng cần nhận biết là cuộc cách mạng AI không chỉ làm cho máy tính thông minh hơn và xử lý dữ liệu nhanh hơn, mà còn tạo ra nhiều đột phá trong lĩnh vực sinh học và khoa học xã hội. Chúng ta càng hiểu rõ về các cơ chế sinh hóa hỗ trợ cảm xúc, ham muốn và lựa chọn của con người, máy tính càng có khả năng phân tích hành vi con người, dự đoán quyết định và cuối cùng thay thế con người trong các công việc như lái xe, quản lý ngân hàng và luật sư.

Trong những thập kỷ qua, nghiên cứu trong lĩnh vực thần kinh học và kinh tế hành vi đã giúp các nhà khoa học “giải mã” con người, hiểu rõ hơn về cách con người đưa ra quyết định. Thực tế cho thấy, từ việc lựa chọn thức ăn đến việc lựa chọn bạn đời, chúng ta không dựa vào một ý chí tự do bí ẩn nào đó, mà là kết quả của hàng tỷ neuron tính toán tất cả các khả năng trong giây lát. Những gì chúng ta gọi là “trực giác” của con người thực chất chỉ là “phân biệt mẫu”.

Lái xe giỏi, quản lý ngân hàng và luật sư, họ không có trực giác thần kỳ nào, mà chỉ là nhận ra những mẫu xuất hiện liên tục, nhờ đó họ có thể tránh được người đi bộ bất cẩn, từ chối những khoản vay không thể trả nợ và phát hiện những kẻ lừa đảo. Tuy nhiên, cũng đã chứng minh rằng các thuật toán sinh học của não bộ vẫn còn xa mới hoàn hảo. Não bộ thường tìm đường tắt, dựa vào thông tin không đầy đủ để nhanh chóng đưa ra đáp án, và các mạch não cũng dường như lỗi thời, phù hợp với đồng cỏ châu Phi xưa kia chứ không phải thành phố hiện đại ngày nay. Do đó, thậm chí những tài xế, quản lý ngân hàng và luật sư giỏi nhất cũng có thể mắc phải những sai lầm ngớ ngẩn.

Điều này có nghĩa là, dù là công việc dựa trên trực giác, AI cũng có thể vượt qua con người. AI không cần phải có “thứ cảm giác khó nói” như trực giác, nhưng nếu nói AI giỏi hơn con người trong việc tính toán xác suất và nhận dạng mẫu, điều đó nghe có vẻ rất hợp lý.

Đặc biệt, nếu một số công việc đòi hỏi “trực giác về người khác”, AI có thể tỏ ra vượt trội hơn con người.

AI không chỉ xâm nhập vào con người, đánh bại con người trong các kỹ năng vốn chỉ thuộc về con người, mà còn sở hữu những khả năng phi con người, khiến sự khác biệt giữa AI và con người không chỉ là vấn đề mức độ, mà là sự khác biệt hoàn toàn. Hai khả năng phi con người quan trọng của AI là “khả năng kết nối” và “khả năng cập nhật”.

Con người là những cá nhân riêng lẻ, khó kết nối với nhau để đảm bảo tất cả đều nhận được thông tin mới nhất. Ngược lại, máy tính không phải là những cá nhân độc lập, vì vậy rất dễ dàng để tích hợp chúng thành một mạng lưới đơn nhất, linh hoạt. Do đó, không phải là hàng triệu máy tính và robot thay thế hàng triệu người lao động, mà tất cả những người lao động như cá nhân sẽ bị thay thế bởi một mạng lưới tích hợp.

Trong ngành y tế, ví dụ, nhiều bác sĩ chủ yếu làm công việc xử lý thông tin: tổng hợp và phân tích dữ liệu y tế, sau đó đưa ra chẩn đoán. Ngược lại, y tá cần có kỹ năng vận động và cảm xúc tốt để tiêm thuốc, thay băng cho bệnh nhân hoặc an ủi bệnh nhân đang lo lắng.

Vì vậy, có thể chúng ta sẽ thấy ứng dụng của bác sĩ gia đình AI trên điện thoại thông minh của mình sớm hơn nhiều so với việc chúng ta sở hữu robot chăm sóc y tế đáng tin cậy. Ngành dịch vụ chăm sóc (như chăm sóc người già, trẻ em, người bệnh và người tàn tật) có thể sẽ là công việc của con người trong một thời gian dài. Trên thực tế, với tuổi thọ kéo dài và tỷ lệ sinh giảm, ngành chăm sóc người già có thể trở thành một trong những ngành lao động tăng trưởng nhanh nhất.

Ngoài ngành chăm sóc người già, ngành sáng tạo cũng là một lĩnh vực mà tự động hóa khó có thể đột phá. Hiện nay, chúng ta có thể tải nhạc trực tiếp từ iTunes mà không cần nhân viên bán hàng thật, nhưng nhà soạn nhạc, nhạc sĩ, ca sĩ và người dẫn chương trình âm nhạc vẫn là những con người. Chúng ta cần sự sáng tạo của họ không chỉ để sản xuất âm nhạc mới, mà còn để lựa chọn từ vô số lựa chọn khác nhau.